Author: The Everest Post

बिजय कुवँर ।
यही भदौैको मध्यतिर पत्रकार तथा लेखक दीर्घराज उपाध्यायद्धारा लिखित पुस्तकले संघीय राजधानी काठमाण्डौंका साथै सुदूर पश्चिममा निकै चर्चा पायो ।

मुलुकले भोगेको द्वन्द्वका १० वर्षका नमिठा अनुभवहरु स्मृतिबाट धुमिल हुदै गएको बेला ‘द्वन्द्व पत्रकारिताको एक दशक’ पुस्तकले तानेर मलाई पुस्तक बिमोचन समारोहमा पु¥यायो । पुस्तक हातमा परेपछि त्यसलाई अद्योपान्त अध्ययन गरे । त्यसलाई पत्रकार उपाध्यायले लिपिबद्ध गरेपनि म जस्ता थुप्रै नागरिकका कथा, व्यथा, पीडा, अनुभूति र अनुभवहरु थिए । आकर्षक रंगीन कलेवर । एकातिर सशस्त्र सरकारी फौज र अर्कोतिर शिरमा रातो कपडा बेरेको बन्दुकधारी बिद्रोही । बीचमा निश्चित गन्तव्य तर्फ नियालेर हिड्दै गरेको ‘प्रेस’ पहिचान सहितको एकजना पत्रकार । एक हातमा कलम । काँधमा छड्के  झोला ।

२०५२ शुरु भएर २०६३ सालमा बृहत शान्ति सम्झौतामा टुंगो लागेको ‘जनयुद्ध’ ताका पत्रकारिताको धर्म निर्वाहका क्रममा उपाध्यायले आर्जन गरेका सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक र राजनैतिक सिकाईको गाथा यस पुस्तकमा समेटिएको छ ।
यस्तो ज्ञान प्राप्त गर्ने क्रममा ज्यानकै पनि बाजी लगाउनु परेको बेलीबिस्तार पुस्तकमा पढ्न पाईन्छ । माओवादीको होस वा सुरक्षा फौजको पटक पटक धाक, धम्की, अवहेलना, सन्त्रास र मानसिक यातनाका अनगिन्ति अभिलेख यस पुस्तकमा लिपिबद्ध गरिएका छन् ।

सशस्त्र संघर्ष कसैका लागि रुचिकर वा प्रियकर हुन सक्दैन । त्यसमाथि युद्धको मध्य मैदानमा निहत्था उभिएर त्यहाँको बस्तुस्थितिको सटिक कथ्यलाई श्रव्य वा दृष्य कुनैपनि माध्यमबाट प्रसारित वा प्रकाशित गर्न चाहनेको मुटु दरो र कलेजो ढुंगाको हुनुपर्दछ ।

परिशिष्ट बाहेक २४ वटा उपशीर्षक दिएका कथेका छोटोमा तीन र लामोमा ११ पृष्ठ सम्मका लेखहरु पढ्दा पत्रकारको मनोदशाका साथै उनले भोगेका अकल्पनीय र दारुण वर्णनले पाठकलाई भावुक र संवदेनशील बनाउँछ । कतै लाग्छ, यो पुस्तक सामाजिक अन्यायमाथि आधारित हाम्रो समाजको ऐना हो ।

उपन्यासकार लील बहादुर क्षेत्रीको ‘बसाई’ उपन्यायसंग मेलखाने कथावस्तु पनि यसमा छन् । फेरि लाग्छ, यो विश्वप्रसिद्ध ‘एक किशोरीको डायरी’ नामक फ्र्याङ्क पुस्तकको याद दिलाउछ । जर्मन फौजका डरले एउटा बंकरमा आश्रय लिएर ज्यान बचाईरहेको बखत तेह्र वर्षीया किशोरीले दैनिक जसो लेखेका डायरीका माध्यमबाट विश्वस्तरीय साहित्य जन्मिएको थियो ।
उपाध्यायले पनि यसैगरी आफ्नो दैनिक चर्याको लेखा राखेका थिए । तब न तिथिमिति र समयको हवाला दिएर बिभिन्न सोच, क्रियाकलाप र जानकारीको फेहरिस्त संगाल्न संभव भयो होला ।

यस लेखको उद्देश्य अक्षर र भावहरुलाई एउटै मालामा जतनसाथ उनेर पत्रकार उपाध्यायले संयोजन गरेका घट्ना र स्थान विशेषमा आधारित कथ्यहरुको आलोचना वा समालोचना गर्नु होईन । रिपोर्टिङको निष्ठा र कर्तव्य निर्वाहका क्रममा पहिलो पाईला उचाल्नु अघिको मानसिक संबेगका साथै द्वन्द्व रिपोर्टिङको महारथ प्राप्त गरिसकेपछि ज्यानकै माफी प्राप्त गरी घर, परिवार र आफ्नो पेशागत संसारमा फर्किन सक्नुको आत्मिक खुशीलाई समभावमा स्वीकार गर्नु हो ।

माओवादीले शुरु गरेको संशस्त्र युद्ध र त्यसको दमनमा उत्रिएको सरकारी फौजकाबीच परस्पर मूठभेडमा हुने क्षति, विनाश र हताहती त युद्धको स्वाभाविक परीणति भित्र पर्दछ । तर हातमा सिर्फ कलम अथवा बढीमा एउटा क्यामेरा र टेपरेकर्डर बोके बाफत पनि लडाकु सरह नै ज्यान जोखिममा होमेको पत्रकारलाई युद्धको बारुद र गोलाबारीका बीचबाट उम्केर फर्किन पाउनु निश्चय पनि एक रोमाञ्चकारी जोखिमको अवस्था हो ।

द्वन्द्वकालको १० वर्षे अवधिमा पत्रकार उपाध्यायले दर्जनौ रिपोर्टिङ गरेका होलान् । तिनै रिपोर्टिङपछि उनले झेल्नु परेका मानसिक तनाव, भौतिक कारवाहीको धम्की, कहिले माओवादीका मतियार त कहिले माओवादीका मतियार त कहिले सरकारी दलाल आदि विशेषण र पदवी त असंख्य पाए होलान् । तर रिपोर्टिङको विषयवस्तुभित्र आफै पसेर माओवादी आफैले घोषणा गरेका ‘आधार ईलाका’ भित्र छिरेर कलमले टिपेका र आँखाले खिचेका तस्वीरलाई अक्षरमा उतार्नका लागि ठूलै कलेजोको आवश्यकता पर्छ होला ।

पत्रकार उपाध्यायको कलेजो ठूलै हुनुपर्छ–यस्तो लाग्छ उनको पुस्तक पढिसकेपछि । कहिले यात्राको प्रारम्भमै, कहिले मध्य बाटोमा त कहिले बास बसेकै ठाउँमा पनि सधैं ज्यानको सुरक्षा चुनौती । यस्ता असंख्य पीडादायी क्षण त कति आए कति ? माओवादीले टेलिफोन र रेडियो टावरमाथि बम बिष्फोट गरी सञ्चार बिहीन बनाएको आधार ईलाकामा डर र कौतुहलताका बीच रिपोर्टिङमा जादा पत्रकारको मनोदशा कस्तो भयो होला ? त्यसको बाहिरी झलक पुस्तकबाट बुझ्न पाईन्छ । मनोदशाको भित्री झलक त पीडायुक्त भोगाईमा आफै सशरीर भाग लिईरहेको पत्रकारलाई मात्र थाह होला ।

द्वन्द्व पत्रकारितामा १० वर्ष अविश्रान्त लागीरहनु । दुई बन्दुकको बीचमा सन्तुलन कायम गरेर प्रत्येक दिन रिपोर्टिङ गर्नु । एकातिर पेशागत कर्तव्य । अर्कोतिर ज्यानको जोखिम । त्यसका लागि मुटु र कलेजो दुईटै स्वस्थ र सबल भैरहनु पर्छ । पत्रकार लक्की चौधरीको विस्थापन, डेकेन्द्र थापाको मृत्यु, कृष्णसेन ‘ईच्छुक’ को हत्या र दर्जनौ पत्रिकाको प्रकाशन बन्द हुनु, यी सब घट्नाको साक्षी रहेको थियो, त्यो समय ।

माओवादीले आफ्नो पक्षमा मात्र समाचार लेख्न धम्की दिनु तत्कालीन अवस्थामा बिद्राहीको स्वभावभित्रै पर्न सक्छ । तर संबिधान, ऐन र नियमको आधारमा निर्माण भएको भनिएको सरकार र सरकारद्धारा बनाईएका सुरक्षा संयन्त्र र प्रशासनले त मानवअधिकारका न्यूनतम मापदण्डको हेक्का राख्नु पथ्र्यो ।

द्वन्द्वका बखत बिद्रोही र सरकार दुबै पक्षले आँखामा पट्टी बाँधेर बोल्दा रहेछन् । कानमा बुजो कोचेर बस्दा रहेछन् भन्ने यथार्थ यसै पुस्तकका हरफहरुका बीचबाट निष्कर्षमा पुग्न सकिन्छ ।

विश्व साहित्यमा द्वन्द्व साहित्यले निकै चर्चा पाएको छ । सशस्त्र संघर्षको रिपोर्टिङ मात्र नभएर कतिपय पुस्तकका साथै सयौं चलचित्र मार्फत द्वन्द्वलाई आ–आफ्नो दृष्टिकोणबाट प्रस्तुत गरिएको देखिन्छ । त्यसैगरी रेडियो, टेलिभिजन, वा व्यवसायीक समाचार संकलक संस्थाहरु वा सञ्चार माध्यमसंग आवद्ध पत्रकारहरुले कतै निबन्ध, कतै उपन्यास त कतै संस्मारणात्मक लेखन गरेर द्वन्द्व साहित्यको बिधालाई उन्नत बनाएका छन् ।

नेपालमा पनि द्वन्द्वमा आधारित कैयौं कथा, कविता, उपन्यास, चलचित्रको जन्म भएकै छ । सुदूर पश्चिमलाई मूल परिवेश बनाएर पेशागात पत्रकारिताको कर्तव्य निर्वाह गर्दै गर्दा पत्रकार उपाध्यायले एक जीवन्त साहित्यिक कृति जन्माएका छन् । हुन त उनीसंग कतिपय रिपोर्टिङका क्रममा स्थलगत अवलोकनमा अरु सहकर्मी पत्रकारहरुले संयुक्त यात्रा गरेको पनि उल्लेख छ । उपाध्यायका ती सहकर्मीले पनि यस पुस्तकको अध्ययन गरेकै होलान । र उनीहरुले पनि यस साहित्यमा आफ्नो हिस्सेदारी वा अपनत्व कुनै न कुनै प्रकारले देखाएकै होलान् । यो एक अनुमानित र अपेक्षित प्रसंग मात्रै हो ।

प्रस्तुत पुस्तकका केही लेखहरु दोहरिएर पाठकलाई अलि अरुचिकर पनि बनाउन सक्छ । साथै कतिपय आलेखहरु यस ग्रन्थमा नराखेर अन्यत्रै दस्तावेजीकरण गर्दा उपर्युक्त हुनेछ ।

संघीय राजधानीवासीको भाषामा ‘मोफसल’ नाम दिईने काठमाण्डौं बाहिरका कवि, कलाकार, साहित्यकार वा पत्रकारलाई सम्बोधन गर्दा कथित मोफसलवासीको मनमा चसक्क हुन्छ । तर मोफसलकै कर्मस्थलमा रहेर पनि दीर्घराज उपाध्यायले द्वन्द्व साहित्यमा थप एक पाईला अघि बढाएका छन् ।

मोफसल, त्यो पनि सुदूर पश्चिमबाटै प्रसिद्ध मन पुरस्कार प्राप्त गर्ने कवि, उपन्यासकार जन्माएर राजधानीवासीका आँखामा बत्ती बलीसकेका छन् । ऐनाका रामलाल जोशी, काली कर्णालीको लोक साहित्य र संस्कृतिका यज्ञराज उपाध्याय, ऐंठनका बिबेक ओझा लगायत दीर्घराज उपाध्यायको द्वन्द्व पत्रकारिताको एक दशक ग्रन्थ नेपाली साहित्य, कला, संस्कृति र द्वन्द्व साहित्यमा नयाँ आयतन र आयाम थप्नमा सहयोगी हुनेछन् ।

अलिकति कमजोरी पक्षमा पनि हेरौन जस्तो लाग्छ । हुन् त यो लेख न त समालोचना हो, न त पुस्तक समीक्षा । यो त केवल एक उदीयमान एक मृदुभाषी र मन परेको पत्रकारको प्रशंसा लेख हो ।

पत्रकारितामा अहोरात्र लगनशील दर्जनौ पत्रकारहरुमध्ये एक युवाले जतन गरेर राखेका तथ्यहरुमा आधारित कतै सुन्दर फूल र कतै काँडै काँडाका बीचबाट टिपिएको वनफूललाई कलात्मक रुपले उनेर गाँसिएको मालाको प्रति रुप एक आकार हो यो पुस्तक ।

साहित्य लेखनले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको समयपछि धेरै लामो यात्रा तय गरी सकेको छ । देवकोटाले एक पटक लेखेको पद्य वा गद्यलाई फेरि फर्केर हेर्दैनथे भनिन्छ । स्वाभाविक थियो कि कही कतै ससाना त्रुटी भए होलान् । शुभचिंतक वा समालोचकले महाकविलाई अनुनय गर्थे– कविज्यू कैले काही आफ्नो रचनालाई एक पटक फेरि पढी दिनु भए त साहित्य अझ बढी सुन्दर र परिस्कृत हुने थियो कि ? कविजीको फ्याट्टै प्रतिक्रिया हुन्थ्यो रे– कुन बेला दोह¥याउ ? त्यति समयमा त मलाई अर्कै फुरी सक्छ ।
तर यो देवकोटाको समय होईन । प्रगतिशील साहित्यमा त सिद्धान्त जस्तै छ, रचनालाई फर्केर हेर्ने, संभव भए परिमार्जन गर्ने । विश्व साहित्यको सन्दर्भ त त्यति जानकारीमा छैन । तर नेल्सन मण्डेला, हिलारी क्लिन्टन, बाराक ओवामाले लेखेका संस्मरणात्मक ग्रन्थहरुलाई पेशेवर सम्पादक र ईतिहासकारहरुको सहयोगमा परिस्कृत र तथ्यपरक बनाएर उत्कृष्ट विश्व साहित्यको दाँजोमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

आशा गरौ, दीर्घराज उपाध्यायले पुस्तकको परिमार्जित संस्करण मार्फत यसभित्रका कमि, दोहोरोपना, असान्दर्भिकता, भाषागत त्रुटी हटाउने छन् । द्वन्द्व साहित्यमा पनि कला, लालित्य, हास्य, चरम निराशाका बीचमा पनि आशा, अन्यायको बजारमा न्यायको खोजी गर्न द्वन्द्वबाट पीडित, प्रताडित र दमीत पक्षले पनि आशाको दियो जगाई राख्न प्रेरित गरिरहन्छन । ती पक्षका आवाज पनि पुस्तकमार्फत मुखरित भएका छन् ।

साथै द्वन्द्वको राप घट्न शुरु गरेको १७ वर्षको अन्तरालपछि प्रकाशित पुस्तकको आफैमा एउटा ऐहिासिक दस्तावेज हो । यो पुस्तक त्यो समयको साक्षी हो, जसले द्वन्द्व बहोरे । त्यसकारण यो पुस्तक सर्वकालीक महत्वको ग्रन्थका रुपमा स्थापित हुन बेर छैन ।

कतिपय स्थान, विशेषका नाम र भाषागत शब्दावलीलाई पनि उचित भावार्थका साथ कोष्ठमा राख्ने प्रचलनलाई पनि अंगिकार गर्न सकिन्छ ।

कथित मोफसलको पहिचानका रुपमा आञ्चलिकता झल्किनु स्वाभाविक हो । तर आञ्चलिकताको कतिपय स्थानमा कमि महशुस हुन्छ । भारतको बिहारमा जन्मे हुर्केका आञ्चलिक हिन्दी साहित्यकार फणीस्वरनाथ रेणुका रचना अलि निरस जस्ता लाग्छन्, तर तिनमा आञ्चलिकताको स्वाद भरपुर पाईन्छ, पात्र र विषयवस्तुका हिसावले ।

म्याक्सिम गोर्कीले आफ्नो युवावस्था पछिका कर्महरुको संगालोलाई शीर्षक दिए, ‘मेरा विश्व विद्यालयहरु ।’ त्यस पुस्तकको सार थियो, औपचारिक शिक्षाबाट बञ्चित गोर्कीलाई उनका भोगाई र सिकाईले विश्वविद्यालय स्तरको ज्ञान प्राप्त भएको थियो ।
त्यसैगरी राहुल सांकृत्यायनको ‘भोल्गा से गंगा तक’ नामक पुस्तकले समाज विकासको क्रमलाई कलात्मक सिलसिलाले सिंगारेर अत्यन्त रोचक र ज्ञानबद्र्धक बनायो ।

दीर्घराज उपाध्यायका रचनालाई पनि भाषा, कला, सामाजिक बिम्ब, जातीय र लैङ्गिक बिभेद, आर्थिक अभाव र शोषणका भित्री अन्तर्यमा पसेर विश्लेषण गर्न सक्ने तथ्य (सन्दर्भ सामग्री)लाई अझ गहन र मसिनो ढंगले सिंगार्ने सजाउने अवसर बाँकी नै छ ।
साहित्य पनि एउटा बजार योग्य उत्पादन हो । त्यसैले यसले पनि बजार र बजारीकरणको अपेक्षा राख्दछ । उपाध्यायमा यसबारे प्रशस्तै चेत रहेको बुझ्न सकिन्छ । द्वन्द्व साहित्य जन्माउने कारक तत्व त माओवादी संघर्ष थियो, र थियो, सशस्त्र संघर्षको प्रतिकारमा उत्रिएको सरकारी सुरक्षा संयन्त्र ।

संकटकाल हुँदै युद्ध बिराम अनि पुनः युद्ध बिराम अनि पुनः युद्ध र पुनः युद्ध बिरामदेखि बृहत शान्ति सम्झौताका क्षणहरुलाई लिपिबद्ध गरिएका घट्नाका पात्रहरु मध्येकै दुई जना तत्कालीन प्रधानमन्त्री शेर बहादुर देउवा र माओवादीका सेती महाकाली( हाल सुदूर पश्चिम प्रदेश) का कमाण्डर लेखराज भट्टलाई पुस्तक विमोचन कार्यक्रममा सहभागी गराउनुका पछाडि शायद यही बजारीकरणकै भित्रि पाटो लुकेको हुनसक्छ । साथसाथै तत्कालीन समयावधिका नेपाल पत्रकार महासंघका सभापतिहरु, प्रेस काउन्सिल नेपालका अध्यक्ष र बरिष्ठ पत्रकारहरुलाई समेत विमोचन कार्यक्रममा निम्ता दिएर संगठित अपनत्वबोध गराउने प्रयत्न पनि हुनसक्छ ।

विमोचनको औपचारिकताले संघीय राजधानी लगायत देशैभरी पुस्तक चर्चा भयो । यसलाई स्वाभाविक मान्नुपर्छ । यसले बजारीकरणमा समेत केही सहजता ल्यायो होला । प्रशंसक र समालोचकहरुलाई किताव पढ्नलाई प्रेरित पनि गरेको होला । उक्त कार्यक्रममा भाग लिन पाएकै कारण यस पंक्तिकारलाई पनि पुस्तकका सबै हरफ पढ्न र यतिका शब्दहरु लेख्न सहज भयो होला ।

लेख्नेले बडो जतन साथ संगालेका तथ्य र घट्नाक्रमहरुलाई उनीरहँदा पटक पटक असहज भयो होला । कतै कुमार नगरकोटीको आधा वाक्यांश लेख्ने शैली, कतै बिजय मल्लको ‘अनुराधा’ शैली, अनि कतै बुद्धिसागरको ‘कर्णाली ब्लुज’ शैली । सुदूर पश्चिमेली र डोटेली भाषिकाबाट अलि जोगिन खोजेको जस्तो भान हुने काठमाण्डौंली लय ।

अनलाईन, अडियो बुक र डिजिटल श्रव्यले ढपक्कै ढाकिसकेको बिक्रमाब्दको एक्काईसौं शदीको अन्त्यतिर हातैमा किताव बोकेर पढ्ने पाठकको संख्या नै कति हुन्छ र भन्ने चेतले पनि लेखकलाई झस्काएको थियो कि ? शायद यही संकोचका कारण द्वन्द्व रिपोर्टिङ सकेको दोस्रो दशकको उत्तराद्र्धमा मात्र पुस्तक बजारमा आयो ।

पुस्तकले अभिलेखको काम पनि गर्दछ । सत्य निरुपण तथा मेलमिलाप शब्दावलीले शान्ति प्रकृया अन्तिम चरणमा प्रवेश गरेको जनाउ दिन्छ । ढिलै भएपनि देशले भोगेको युद्ध, त्यसले पु¥याएको क्षति, पत्रकारिता र सिंगो मुलुकमा परेको प्रभावको दस्तावेजीकरण भएको छ । त्यो युद्ध, जसमा हजारौले ज्यान गुमाए, जसले हजारौलाई घरवार बिहीन बनायो । र, असंख्य नागरिकलाई राज्य होस वा बिद्रोही दुबैतिरबाट बेपत्ता पारियो, केही प्रतिनिधिमूलक घट्ना मार्फत त्यसलाई उजागर गर्ने कोशिस भएको छ ।

लेखक एक पेशाकर्मी पत्रकार र पत्रकारहरुको छाता संगठकका विभिन्न जिम्मेवारीमा रहेकै कारण होला, पुस्तकको एक दुई अंशमा आफ्नै संस्थाको गुनासो र आलोचनाले पनि ठाउँ पाएको छ । गैर पत्रकार पाठकलाई त्यस विषयको उठानले त्यसलाई नछुन सक्छ । यस्ता विषयले अन्यत्रै बढी महत्ता बोक्ने हुन्छ । लेखकले लेखी सके । आफ्नो गुनासो पोखी सके । साधारण पाठकले पनि पत्रकारका सांगठनिक उल्झन हुने रहेछन् भन्ने बुझिसके ।

विमोचनका अवसरमा पत्रकार उपाध्याय एउटा सेलीब्रेटी जस्ता देखिन्थे । चकाचौध उज्यालो संसारमा एक जना द्वन्द्व पत्रकारलाई ‘ग्ल्यामर’मा देख्न सकिन्छ । तर उसले आजको यो उज्यालोलाई देख्न र भोग्नका निमित्त हिजोका कहाली लाग्दा आतंकित जीवन शैलीलाई भोगेरै आएको हुन्छ । जिउँदो घर फर्किने आशाले कैयौ पटक उसले मृत्युलाई अत्यन्त नजिकबाट भोगिसकेको छ ।

हुन त शान्तिकाल वा समृद्धिका समयमा पनि पत्रकारितामा जोखिमले छोडेको हुदैन । तर बन्दुकै बन्दुकको राश, दर्जनौ लाश अनि हजारौ घाईते र घरवारबिहीनहरुको चित्कारलाई छिचोल्दै युद्ध मैदानबाट फर्केको हुन्छ, उसलाई डर मिश्रित रोमाञ्चकताले अघि बढ्न, डटी रहन उत्साहित गरेको हुन्छ । कतिपय अवस्थामा अव रिपोर्टिङको दुनियामा नफर्किने सोच आउँदा आउँदै पनि पुनः त्यही रोमाञ्चकता, त्यही हुटहुटीले अर्कै युद्धस्थलतिर जान प्रेरित गरेको हुन्छ ।

आजको चकाचौध र ‘ग्ल्यामर’का पछाडि ती दिनको पाश्र्वचित्रले हौस्याईरहेको हुन्छ । ‘विथोलिएको माओवादी आमसभा’ शीर्षकबाट प्रारम्भ भएको उपाध्यायको आलेख ‘पण्डौनले ब्यहोरेको युद्ध’, ‘मुर्दा शान्तिमा बनबेहडा’, र ‘युद्ध त्रासदीमा अछाम’ पढीसक्दा एउटा पाठकले सिंगै युद्ध आफूभित्र बोकीसकेको प्रतिक भैसक्छ ।

द्वन्द्व पत्रकारिताले गर्दा तराई भनेर चिनिने कैलालीमा पनि पण्डौन जस्ता असंख्य बिकट र दुर्गम पहाडी वस्ती हुन सक्छन् भन्ने काठमाण्डौंवासीले विष्मयपूर्वक बुझ्छन होलान् । माओवादीको कथित आधार ईलाकामा प्रवेश गर्न र अगाडि बढ्न गौंडा गौंडामा पटक पटक परिचय दिनु आफ्नै देशभित्र पासपोर्ट वा भिसाको आवश्यकता पर्नु जस्तै थियो । अझ उपाध्यायको पुख्र्यौली थलो डोटीको सायल जाँदा पनि यस प्रकारको सास्ती भोग्नु परेको व्यथा ‘डोटीको उत्तरी भेगमा पाँच दिन’ शीर्षकमा बेलीबिस्तार लगाईएको छ । आतंक मात्र होईन, नुन तेलको जोहो गर्न मधेश झर्नु वा भारत तर्फ पलायन हुन बाध्य समुदायले दिनको उज्यालोमा होईन, रातको अन्धकारमा लुकेर गाउँ छोड्नु पर्ने अवस्थाले त्यस भेगको सामाजिक–आर्थिक दुरावस्था र दुर्गमताको झलक दिन्छ ।

ब्यानर न्यूज स्तरकै लाग्ने ‘देउवामाथिको आक्रमण’ नामको २२ औं शिर्षकमा तत्कालीन अवस्थामा राजाद्धारा सत्ताच्यूत गरिएका प्रधानमन्त्री शेर बहादुर देउवासंग जोडिएको एक रहस्यमय दुर्घटना बारे उल्लेख छ । बलपूर्वक सत्ताबाट हटाईएका देउवा देश दौडाहामा थिए । धनगढी र महेन्द्रनगरमा कार्यक्रम सकेर नेपालगञ्ज हुदै सुर्खेत जाने क्रममा उनीमाथि सांघातिक गोलीबारी भएको थियो । शासनको बागडोर राजाका हातमा थियो । देउवालाई सामान्य सुरक्षा दिईएपनि देश दौडाहामा अप्रत्यक्ष अवरोध थियो । त्यही क्रममा अत्तरीयादेखि लम्कीको बीच भागमा पर्ने पहलवानपुरको आमखैयामा डाँडामाथिबाट गोली बर्साइयो । उनी सवार गाडीमा क्षति भयो । तर चालक र सुरक्षाकर्मीले आफ्नै ज्यान जोखिममा होमेर देउवालाई सुरक्षित स्थल पु¥याए ।
पछि माओवादीबाट बिज्ञप्ति आयो । भनियो,– त्यो आक्रमण देउवामाथि लक्षित थिएन । त्यस गाडीमा देउवा बसेका थिए भन्ने सूचना थिएन । त्यसमा प्रहरी थिए । र, प्रहरीलाई निशाना बनाउन खोजिएको माओवादीको प्रष्टोक्ति थियो ।

पुस्तक विमोचन समारोहमा माओवादीका सेती महाकालीका तत्कालीन कमाण्डर लेखराज भट्टले प्रष्टिकरण दिए, त्यो आक्रमण देउवामाथि नियोजित थिएन । भूलवश भएको घट्ना थियो ।

लगत्तै देउवाले प्रतिवाद गरे–युद्ध बिरामका बखत किन आक्रमण ? किन गोलाबारी ? त्यो सरासर गलत कार्य थियो ।

पुस्तकका अधिकांश शीर्षकहरु अत्यन्त आकर्षक र रोमाञ्चक र द्वन्द्व तीक्ष्ण गन्धलाई ईंगित गर्ने खालका छन् । ‘सैन्य क्याम्पमा चार रात’ को बर्णन पाठकका शरीरमा पनि डरले काँडा उमार्न काफी छ । माओवादीको युद्ध प्रशिक्षण स्थलका रुपमा चिनिईसकेको कैलालीको पण्डौनको खिमडीसम्म उपाध्याय सहितको टोली पुगेको रहेछ, नेपाली सुरक्षा फौजको बन्दोबस्ती र निम्तोमा । सुरक्षा फौज र माओवादीबीच केही दिन अघि भएको भीषण युद्धपछि त्यस क्षेत्रबाट माओवादी पछि हट्न बाध्य भएको रहेछ ।

तर पनि आफ्नो आधार ईलाका रहीआएको खिमडीमा माओवादीले जुन सुकै बेला पनि पुनः आक्रमण गर्न सक्थ्यो, कब्जा गर्न सक्थ्यो । सरकारी पाहुना भएर गएको भएता पनि माओवादीको गोली र बलमे पत्रकारलाई चिनेर पर हट्ने संभावना थिएन । दिउँसो भन्दा रातिको डर अझ भिन्नै हुन्छ ।

लेखकले त्यस वस्तीको प्राकृतिक र भौगोलिक अवस्थिति बारे गरेको बर्णनले लेखकमा लालित्य र प्रकृति सापेक्ष दृष्टिकोण विद्यमान रहेको बुझ्न सकिन्छ । साथै त्यहाँका बासिन्दाको अनुहार र व्यवहारमा आतंक र पीडाको प्रष्ट झलक अनुमान गर्न सकिन्छ ।

‘महरा र बादललाई भेट्ने लालसा’ पढेपछि पत्रकारमा पनि केटाकेटीमा जस्तो अधैर्य तृष्णाको याद गराउँछ । तत्कालीन अवस्थामा माओवादीका सुप्रिम कमाण्डर प्रचण्डलाई तिलस्मी नायकका रुपमा लिईन्थ्यो भने महरा र बादललाई माओवादी युद्धको रणनीतिकारका रुपमा चर्चा गरिन्थ्यो । खतरा त सधैं झैं थियो नै, तर पनि युद्ध नायकसंग साक्षात्कार गर्ने लालसाले ज्यानकै खतरा हुन सक्ने रिपोर्टिङको चस्का लागेछ । तर ‘एन्टी क्लाईमेक्स’ झै बादल र महराको नाम लिएर तेस्रो चौथो दर्जाका श्रवणले पत्रकारसंग भेट्न चाहेका रहेछन् ।

बेलाबेलामा पत्रकारलाई विभिन्न आरोपमा प्रताडित गरेपनि आफ्ना कुरा आम जनतासम्म पु¥याउन माओवादीले पत्रकारकै सहारा लिने रहेछन भन्ने तथ्य त्यस परीघट्नाबाट अनुमान गर्न सकिन्छ । पुस्तकको २० औं शीर्षक छ, ‘यात्रा रोल्पादेखि डोटीसम्म’। उपाध्याय लेख्छन्, ‘आम मान्छेको भरोसा पत्रकारहरु थिए । तर पत्रकारको भरोसा कोही थिएन ।’ यस्तो मार्मिक शब्द लेख्ने पत्रकार अवश्य पनि त्रास, धम्की, गोली र बमको शिकार बन्न सक्ने अवस्थाबाट गुज्रिसकेका थिए ।

सदरमुकाममा सिमीत सरकार, मलिन र आतंकित अनुहारका सर्वसाधारण, बाटोभरी माओवादीको खानतलासी र सोधपुछ । सुरक्षा फौजबाट उस्तै खानतलासी र सोधखोज, रुखो र कडक आवाजमा प्रश्नहरुको वर्षा । माओवादीका मतियारको लाञ्छना । पुस्तकभित्र कैयौं कथ्यहरु छन्, पढ्न र माओवादी युद्धकालका केही घट्ना र मनोदशाको अवस्था बुझ्नका लागि । द्वन्द्वकालको द्वन्द्व मनोविज्ञान, जनजीविका र सामाजिक अवस्थाको अध्ययन र बिश्लेषण र सिकाईका लागि प्रशस्त बौद्धिक खुराक पनि पुस्तकमा समाविष्ट छन् ।

काठमाण्डौंबाट झण्डै ७५० किमी दूर सुदूरपश्चिमको धनगढीबाट अढाई दशकदेखि पत्रकारितामा सक्रिय उपाध्यायको यो पुस्तक द्वन्द्व भोगेका हरेक पत्रकारलाई आफ्नै अनुभव, अनुभूति र संघर्षको कथा लाग्छ । १६८ पृष्ठको पुस्तकको मूल्य पाँच सय रुपैया रहेको छ । प्रत्येक शीर्षक बारे चर्चा गर्नुभन्दा यो पुस्तक पढेपछि समय र पैसा दुबैको सदुपयोग हुने नै देखेको छु ।
कमी,कमजोरी सुधार र परिमार्जनका लागि प्रशस्त संभावनाहरु बाँकी नै छन् । १७ वर्ष अघिको पत्रकार आजका दिनसम्म आईपुग्दा सम्म लेखकले केही गहन विषय छुटेकै रहेछन् कि त भन्ने अनुभव गर्न सक्छन । अनि भाषिक दोहोरोपना हटाउँदै असान्दर्भिक घट्नालाई अन्य दस्तावेजमा स्थानान्तरण गर्दै पुर्नलेखनद्धारा पत्रकार उपाध्यायले पुस्तक अझै उत्कृष्ट बनाउने छन् भन्ने अपेक्षा गरौ ।
(लेखक राष्ट्रिय योजना आयोगका पूर्व सदस्य हुन् ।)

-प्रेम राज अवस्थी

पढ्ने सूचीमा लामो समयदेखि राखिएको पुस्तक अन्ततः पढिसकेपछि, यसले दिएको सकारात्मक ऊर्जा अरूसँग पनि बाँड्नुपर्छ जस्तो लाग्यो। यही उद्देश्यले यहाँ पुस्तकको संक्षिप्त चर्चा गर्न गइराखेको छु। विश्वभर चर्चित र सबैभन्दा बढी बिक्री भएका पुस्तकहरूमध्ये एक, श्री परमहंस योगानन्दजी द्वारा लिखित “योगीको आत्मकथा” पढ्ने अवसर मिल्यो। लाखौँ मानिसको जीवनमा गहिरो आध्यात्मिक प्रभाव पार्न सफल यस पुस्तकले यति व्यापक चर्चा पाउनुको कारण के होला? यही जिज्ञासाले प्रेरित भएर यसको संक्षिप्त चर्चाको प्रयास गरेको छु।

पुस्तकको सम्पूर्ण विश्लेषण गर्न गहिरो अध्ययन, समय, र एकाग्रता आवश्यक पर्छ। तथापि, संक्षेपमा भन्नुपर्दा, योगानन्दजी यो आत्मकथामा उहाँको प्रारम्भिक जीवनदेखि पश्चिमी मुलुकहरूमा क्रिया योग र आध्यात्मिकता प्रवर्द्धन गर्न गरेका यात्रासम्मका रोचक तथा विचारमग्न प्रसङ्गहरू समेटिएका छन्। यस पुस्तकको गहिराइ बुझ्न ध्यानपूर्वक पढ्नु आवश्यक छ, किनभने पढिसकेपछि पनि यसका गहन विचारहरू मनन गर्न समय दिनुपर्छ।

लगभग ८० वर्ष अघि लेखिएको “योगीको आत्मकथा’’ पुस्तकले सन् २०११ पछि अझ व्यापक चर्चा पायो जब स्टिभ जब्स ( प्रविधि क्षेत्रका चर्चित व्यक्ति र एप्पल कम्पनीका संस्थापक) को अन्त्येष्टिमा उनको इच्छा मुताबिक ५०० प्रतिहरू वितरण गरियो। स्टिभ जब्स ‘’योगीको आत्मकथा’’ पुस्तकलाई आफ्नो जीवनकै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र प्रिय पुस्तक मान्थे। जब्सले पहिलो पटक किशोरावस्थामा यस पुस्तकलाई पढेका थिए, र त्यसपछि जीवनभर पटक–पटक अध्ययन गरीरहे। त्यसै गरी विराट कोहली, रजनीकान्त, मनोज बाजपेयी जस्ता ख्यातिप्राप्त व्यक्तिहरूले पनि यस पुस्तकले आफ्नो सोच र दृष्टिकोणमा मा पारेको प्रभावबारे खुलेर चर्चा गरेका छन्।

सन् १८९३ मा भारतको गोरखपुरमा जन्मिएका पुस्तकका लेखक श्री परमहंस योगानन्दको वास्तविक नाम मुकुन्दलाल घोष थियो। उनमा बाल्यकालदेखि नै योग र अध्यात्मको गहिरो प्रभाव परेको थियो, जसका कारण उनले सानै उमेरमा विभिन्न साधु-सन्तहरू संग सत-संग गरेका थिए ।

आफ्नो आध्यात्मिक यात्रामा उनले स्वामी युक्तेश्वर गिरीलाई आफ्नो गुरुका रूपमा मानेका थिए। उनीसँगै बसेर योगानन्दले क्रिया योगको गुह्य ज्ञान सिके। क्रिया योग एक वैज्ञानिक विधिसहितको प्राचीन योग पद्धति हो जसलाई ध्यान, श्वास नियन्त्रण (प्राणायाम), र आन्तरिक आत्म-जागरणको माध्यमबाट आध्यात्मिक उन्नतिको लागि प्रयोग गरिन्छ। क्रिया योगले साधकलाई आध्यात्मिक जागरण प्रदान गर्छ र यही योग साधनाले श्री परमहंस योगानन्दजीको जीवनमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन ल्यायो।

“योगीको आत्मकथा’’ पुस्तकमा ४८ शीर्षक छन् जसमा लेखकको प्रारम्भिक जीवन, आध्यात्मिक खोज, बाल्यकालका चमत्कारिक अनुभवहरू, पारिवारिक अवस्था, धार्मिक आस्था, साधु-सन्तहरूसँगको भेटघाट, साधनाका अनुभवहरू, जीवनका महत्त्वपूर्ण शिक्षा, ध्यानको गहिरो अनुभव, पश्चिमी समाजमा आध्यात्मिकताको पुनर्जागरण, गुरुहरूको मार्गदर्शनदेखि जीवन शिक्षासम्मका प्रसङ्गहरू समावेश छन् । 

पुस्तकमा श्री परमहंस योगानन्दजीको सन् १९२० मा (प्रसंगको लागी नेपालमा त्यस बखत राणा शासन थियो र प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेर जबरा थिए) अमेरिकाको रोचक भ्रमण र आध्यात्मिक जागरण सम्बन्धी प्रसङ्गबाट बाट धेरै कुरा बुझ्न सकिन्छ। अमेरिकामा उनले अध्यात्म, योग र क्रिया योगको प्रचार गरे र प्रवचनहरू मार्फत अन्य पश्चिमी मुलुकहरू विशेषतः युरोपमा पनि योगप्रति आकर्षित गराए। अहिले पनि अमेरिकाको क्यालिफोर्नियामा अवस्थित, श्री परमहंस योगानन्दजीद्वारा स्थापित आत्म-ज्ञान सम्बन्धी एक संस्थाले योग र आध्यात्मिक शिक्षा विश्वभर फैलाइरहेको छ।

पुस्तकमा सङ्गीतसम्बन्धी सनातनी परम्परा र ज्ञानको चर्चा गरिएको छ, जहाँ सङ्गीतलाई आत्माको अभिव्यक्ति र ध्यानको महत्त्वपूर्ण साधनका रूपमा चित्रण गरिएको छ। श्री परमहंस योगानन्दजी स्वयं सङ्गीतप्रति गहिरो अनुराग राख्थे र यसलाई चेतनाको उच्चतम अवस्थासम्म पुग्ने साधन मान्थे। विशेष रूपमा, उनले भक्तिमय सङ्गीत,भजन-कीर्तन लाई आत्मा शुद्धीकरणका लागि प्रभावकारी मानेका थिए। त्यस्तै, उनले वेद र उपनिषद्लाई शाश्वत ज्ञानको स्रोतका रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्। वेदले ब्रह्माण्डीय सत्यको व्याख्या गर्छ, भने उपनिषद्ले ध्यान, आत्मज्ञान, र ब्रह्मसँगको एकत्वबारे गहिरो शिक्षा दिन्छ। “योगीको आत्मकथा” केवल आध्यात्मिक पुस्तक मात्र नभई चराचर जगत्सँगको मानव सम्बन्धबारे गहिरो शिक्षा पनि दिन्छ। यस पुस्तकमा वातावरण, दिगो विकास, र समग्र विकासको दर्शनसम्बन्धी महत्त्वपूर्ण दृष्टिकोण पाइन्छ।

श्री परमहंस योगानन्दजी प्रकृतिलाई ईश्वरको अभिव्यक्ति मान्थे। वातावरण जोगाउनु केवल नैतिक जिम्मेवारी मात्र होइन, आध्यात्मिक कर्तव्य पनि हो। यो पुस्तकले प्राकृतिक स्रोतहरूको दोहन नगरी वातावरणसँग समन्वय गरेर जीवन जिउन प्रेरित गर्छ। साथै, साधु-सन्तहरूले प्राकृतिक जीवनशैली अपनाउने कारण वर्णन गर्दै शाकाहारी भोजनको महत्त्वसमेत व्याख्या गरेको छ। वनस्पतिहरूसँगको सहअस्तित्वले मानव चेतनालाई कसरी शुद्ध पार्छ भन्ने विषयमा पनि विस्तृत वर्णन गरिएको छ। पुस्तकले दिगो विकासलाई केवल आर्थिक वृद्धिमा सीमित नराखी, प्रकृति, मानवता, र आध्यात्मिक चेतनाबीचको सन्तुलनका रूपमा प्रस्तुत गर्छ। 

आध्यात्मिक चेतनाको अभिवृद्धि बिना विकास अपूर्ण हुन्छ। भौतिकवादी विकासको अन्धो दौडले समाजलाई अराजकतामा धकेल्न सक्छ, त्यसैले अध्यात्मसहितको सन्तुलित विकासमा लाग्नुपर्छ भन्ने प्रेरणा दिन्छ। यस पुस्तकले आत्म-साक्षात्कार, ध्यान, योग, र आध्यात्मिक जागरणलाई मुख्य सन्देशका रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। लेखक श्री परमहंस योगानन्दजीले पश्चिमी र पूर्वीय सभ्यतालाई जोड्दै आध्यात्मिकतामात्र नभई वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि योगको व्याख्या गरेका छन्। यही कारणले “योगीको आत्मकथा” ले विश्वभरका मानिसहरूमा प्रभाव पारेको छ। कसरी पूर्वीय सभ्यता अंगाल्ने मात्र नभई अमेरिकी र युरोपेलीहरू, जस्तै स्टीभ जब्स, जर्ज हैरिसन (विश्वप्रसिद्ध सङ्गीतकार, गीतकार, र बीटल्स ब्याण्डका प्रमुख गिटारवादक), एल्विस प्रेस्ली (अमेरिकी गायक तथा कलाकार) जस्ता प्रतिष्ठित व्यक्तित्वहरू यस पुस्तकबाट गहिरो रूपमा प्रभावित भए र पुस्तकबाट के प्रेरणा पाएका थिए भन्ने बारेमा थप चर्चा आवश्यक छ।

यो पुस्तकले आध्यात्मिकता, जीवन, विकास, र समृद्धिलाई सँगै कसरी लैजान सकिन्छ भन्ने कुरा बुझ्न मद्दत गर्छ। साथै, आफूमा रहेको शक्ति उपयोग गर्दै जीवनको उद्देश्य पहिचान गर्न र आफ्नै विधामा अब्बल र सफल बन्न ज्ञान तथा प्रेरणा दिन्छ। श्री परमहंस योगानन्दजी भौतिक सुखभन्दा परको आध्यात्मिक जीवनलाई असाधारण ठान्थे। यस पुस्तकले आत्मज्ञान, योग, ध्यान, र गुरु-शिष्य परम्पराको अनुसरण गर्दै जीवनलाई उच्चतम उद्देश्यतर्फ डोर्‍याउन सकिन्छ भन्ने विचार प्रस्तुत गरेको छ।

श्री परमहंस योगानन्दजीद्वारा लिखित “योगीको आत्मकथा” आध्यात्मिक मार्गदर्शनको उत्कृष्ट स्रोत हो। यस पुस्तकले जीवनलाई गहिरो रूपमा बुझ्न मद्दत गर्छ र भौतिक, आत्मिक, तथा वातावरणीय सन्तुलनको महत्त्वलाई उजागर गर्छ। गहन विषयहरू समेटिएको यो पुस्तक गम्भीरतापूर्वक अध्ययन गर्नुपर्ने हुन्छ।पुस्तकले आत्म-साक्षात्कारको मार्गमा नयाँ दिशा प्रदान गर्दै साधारण सीमाहरूभन्दा पर जान प्रेरित गर्ने नै छ ।

(प्रेम राज अवस्थी, संयुक्त राष्ट्र संघमा कार्यरत छन्)